SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI
6362 sayılı SPKn, sermaye piyasası araçlarının tanımı yerine, türlerinin neler olduğunu ve hangi kavramların bu kapsama girmediğini belirtmiştir.
Sermaye Piyasası Kanunu’ a göre, yatırım aracı olarak kullanılan sermaye piyasası araçları; Yatırım aracı olarak kullanılan, Sermaye Piyasası Kuruluna başvuruda bulunmak suretiyle çıkarılan, ihracı ile birlikte üzerindeki mülkiyet ve sair hakların Merkezi Kayıt Kuruluşu nezdinde kayden izlenen; Menkul kıymetler ve türev araçlar ile yatırım sözleşmeleri de dâhil olmak üzere Kurulca bu kapsamda olduğu belirlenen diğer sermaye piyasası araçlarıdır.
Sermaye Piyasası Araçları
● Menkul Kıymetler
● Türev Araçlar
● Yatırım sözleşmeleri ve diğer sermaye piyasası araçları
Menkul Kıymetler
6362 sayılı SPKn’nda menkul kıymetler, üç kategoriden oluşmaktadır:
Pay, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikaları
Borçlanma araçları ile bunlara ilişkin depo sertifikaları
Menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ve bunlara ilişkin depo sertifikaları.
Menkul kıymet tanımı, unsurları ve özellikleri tek tek sayılmaksızın, aracın sağladığı hakkın niteliğine göre yapılmıştır.
Menkul Kıymet Nedir?
Çek, poliçe, nakit para, bono menkul kıymet (sermaye piyasası aracı) olarak sayılmamaktadır.
Yukarıda sayılanları özel olarak Sermaye Piyasası Aracı dışında tutan SPK menkul kıymeti; Ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan şartları SPK tarafından belirlenen kıymetli evraktır şeklinde belirlemektedir.
● Bu sınırlandırma çerçevesinde menkul kıymetler; Paylar, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikalarını,
● Borçlanma araçları veya menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ile söz konusu kıymetlere ilişkin depo sertifikalarını ifade etmektedir.
Menkul Kıymet Türleri
Pay Senetleri, Pay Senedi Türevleri, Geçici İlmühaberler, Yeni Pay Alma Kuponları, Tahviller, Tahvil Türevleri, Hazine Bonoları, Katılma İntifa Senetleri, Kar Ve Zarar Ortaklığı Belgeleri, Banka Bonoları, Banka Garantili Bonolar, Finansman Bonoları, Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler, Gayrimenkul Sertifikaları, İpotekli Borç Ve İrat Senetleri, Yatırım Fonu Katılma Belgeleri olarak sayılabilir.
Türev Araçlar
Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır.
Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar. Tanım olarak “türev” kelimesinin kullanılmasının nedeni; gerçek bir piyasa ve ürünü (underlying asset-“dayanak varlık”) baz almaları ve değerlerinin baz aldıkları o dayanak varlığa (ürüne, mala, göstergeye, araca) göre değişecek olmasıdır.
Türev piyasaları kavramı, forward, futures, options ve swap işlemlerinin tamamını içermektedir. Bu tür işlemler vadeli işlemlerdir. Vadeli işlemlerin ortak özelliği, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapılmasıdır. Vadeli işlemlerin yapıldığı piyasalara “Vadeli (Türev) Piyasalar” denir.
Türev ürünler, risk yönetimin temel aracı olmakla birlikte, korunma, spekülasyon ve arbitraj amacıyla alıp satabiliriz.
TÜREV ÇEŞİTLERİ
Alivre Sözleşmeleri (Forward)
Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)
Opsiyon Sözleşmeleri (Options)
Takas Sözleşmeleri (Swaps)
Alivre (Forward) sözleşmeler tezgahüstü piyasada, vadeli işlem sözleşmeleri vadeli işlem borsalarında (organize borsalar- VİOP), opsiyon sözleşmeleri hem tezgahüstü piyasada hem de organize borsalarda, swap sözleşmeleri ise tezgahüstü piyasada işlem görmektedir. Son yıllarda organize borsalarda işlem görmeye başlamış olan swap sözleşmeleri de bulunmaktadır( BİST Swap Piyasası).
TÜREV ARAÇLAR NE İŞE YARAR?
Hedging (Korunma)
Finansal pazarlardaki enstrümanları etkin ve doğru bir biçimde kullanarak olası ters fiyat hareketlerine karşı kendini güvenceye almak Hedging (Korunma)’ dır. Riskten korunma türev araçların kullanılmasında finansal veya ticari bir faaliyet yapılmasına, bir sözleşme akdedilmesine neden olan öngörü ve beklentilerin gerçekleşmemesi riskinin olumsuz etkisini olabildiğince ortadan kaldırmak amacını taşımaktadır.
Spekülasyon
Gelecekte oluşabilecek fiyat farklılıklarından kazanç sağlamak amacıyla yapılan işlemler spekülasyon amacı taşımaktadır. Spekülasyon amaçlı işlemlerde, yatırımcı sözleşmeleri fiyat hareketlerinden kâr elde etmek amacıyla risk almak suretiyle alıp satar.
Arbitraj
Farklı piyasalarda aynı menkul kıymetler için farklı denge fiyatları oluşmuş olması durumunda, menkul kıymetlerin ucuz olduğu piyasadan alınarak daha pahalı olduğu piyasada satılmasıdır. Arbitrajcı, arbitraj işlemini gerçekleştiren kişidir. Alış-satış işleminin aynı anda gerçekleştiği varsayımı altında arbitrajcı hiçbir risk üstlenmez.
Vadeli işlem sözleşmeleri, Belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni ve dövizi alma veya satma yükümlülüğü veren sözleşmedir.
Vadeli işlem sözleşmeleri genellikle mallara, (tarımsal ürün, enerji ürünleri, metaller gibi), hisse senetlerine, hisse senedi endekslerine, faiz oranlarına ve dövize dayalı olarak düzenlenmektedir. Bunların yanı sıra, hızla gelişen günümüz mali piyasalarında değişen yatırımcı ihtiyaçlarına paralel olarak hava durumu, kredi riski gibi birçok farklı değişkene dayalı olarak düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri vardır.
Di̇ğer Sermaye Pi̇yasası Araçları
Menkul kıymetler dışında kalan ve şartları kurulca belirlenen evraklar diğer sermaye piyasası araçlarını oluşturmaktadır.
Diğer sermaye piyasası araçları ile ilgili tanımda “yatırım sözleşmeleri de dâhil olmak üzere Kurulca bu kapsamda olduğu belirlenen diğer sermaye piyasası araçları” ifadesi, menkul kıymet ve türev araç kategorisine girmeyen diğer araçların bu başlık altında toplanması istenmiştir.
Bu kategori içinde sayılabilecek araçlara yatırım fonu katılma payları, gayrimenkul sertifikaları ve kira sertifikaları örnek gösterilebilir. Kanun diğer sermaye piyasası araçlarının bir kolu olan yatırım sözleşmelerini ayrıca ifade etmiştir.
İpotek teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe dayalı menkul kıymetler, ipotek finansmanı kuruluşları tarafından ihraç edilen pay dışındaki sermaye piyasası araçları ve konut finansmanından kaynaklanan alacaklara dayalı olarak veya bu alacakların teminatı altında ihraç edilen İpotekli Sermaye Piyasası Araçları da diğer sermaye piyasası araçları kapsamındadır.
Yatırım Sözleşmesi
Yatırım sözleşmesi aslında tahvil yoluyla borçlanmayı, pay satın alarak ortak olmayı veya pay alım veya satım hakkı veren sözleşmeler yapmayı da içerebilecek nitelikte bir terimdir.
Yatırım sözleşmesinin ayırt edici özelliği, bir mal veya ürünün veya yapım işinin “yatırım sözleşmesinin” konusunu oluşturmasıdır.
Yatırım sözleşmesinin taraflardan birinin sözleşme sonucu tamamlanması beklenen, ortaya çıkacak olan mal, ürünü değil ama bu mal veya ürünün sözleşme başı değeri ile sözleşme sonu değeri arasındaki müspet farkı veya bu mal veya ürünün işletilmesinden doğacak olan kazancı almak üzere fon talep eden ile yaptığı sözleşmeleri ifade ettiği söylenebilmektedir.
